Necə oldu ki, pomidordan 11 milyon dollar itirdik?
Azərbaycanın bir vaxtlar böyük həvəslə “qırmızı qızıl” adlandırılan pomidor ixracından gəlirləri ciddi şəkildə azalıb. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına əsasən, bu ilin yanvar-oktyabr aylarında ölkədən 126 milyon dollar dəyərində 113,3 min ton pomidor ixrac edilib. Bu isə o deməkdir ki, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə pomidor ixracı dəyər ifadəsində 11 milyon dollar azalıb. Belə ki, ötən ilin yanvar-oktyabr aylarında Azərbaycandan 137.1 milyon dollar dəyərində 114,9 min ton pomidor ixrac olunmuşdu.
Qeyd edək ki, 2015-ci il neftdən gəlirlər kəskin azaldıqdan və valyuta çatışmazlığından sonra ölkədə ixracyönümlü məhsulların istehsalı prioritet elan olunub. Həmin ildən etibarən müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün dövlət büdcəsindən subsidiyalaşdırmaların həcmi artırılıb. O cümlədən ixracyönümlü pomidor istehsalı üçün zəruri olan müasir tipli istilikxanaların ölkəyə gətirilməsi və quraşdırılması subsidiyalaşdırılmağa başlayıb. Bundan əlavə, 2015-ci ildə məlum təyyarə hadisəsi zamanı Rusiya Türkiyədən pomidor idxalını tamamən dayandırıb. Bu, Azərbaycandan idxal üçün münbit zəmin yaradıb. Nəticədə dövlətin geniş subsidiya dəstəyi ilə iki ildə istilikxanaların sahəsi 400 hektardan 1500 hektara qədər artırılıb. Rəsmi məlumata əsasən, 2022-ci ildə ölkədə ümumi sahəsi 1,6 min hektar olan 3154 vahid istixana fəaliyyət göstərib. Həmin istixanalarda 369 337,4 ton pomidor, 28873,8 ton xiyar istehsal edilib.
İstilikxanaların sayının və sahəsinin artması pomidor istehsalını ilbəil artırıb. 2020-ci illə müqayisədə 2021-ci ildə pomidor istehsalı 19 faizə qədər artmışdı. 2022-ci ildə isə 2021-ci illə müqayisədə yenə 7.6 faiz istehsal artıb. Amma məhz həmin ildə istehsalın artmasına baxmayaraq, artıq əvvəlki illərlə müqayisədə pomidor istehsalçılarının sayı 2 faiz azalmışdı. Eyni zamanda pomidor sahələri də azalmışdı. Belə ki, 2021-ci illə müqayisədə 2022-ci ildə 6 faizə qədər az sahədə pomidor əkilmişdi. Eləcə də istixanaların sayı azalıb. İqtisadçı-ekspert Eldəniz Əmirov mövzu ilə bağlı Musavat.com-a deyib ki, istehsalın və ixracın azalmasının əsas səbəbi bilavasitə pomidorun ixrac dəyərində olan qiymətin aşağı enməsidir ki, bu, pomidor istehsalçılarının davranışlarına təsir göstərən əsas faktordur. Məlumatlara görə, səbəblər sırasında pomidor ixracı ilə məşğul olan iri biznesmenlərin əkin işlərini Rusiya paytaxtına yaxın bölgələrə köçürməsidir. Azərbaycandan olan biznes adamları daha pomidor və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının ölkəmizdən ixracını gəlirli hesab etmirlər. Moskvaətrafı ərazilərdə Rusiya hökuməti onlara daha əlverişli şərtlər və məhsuldar torpaq sahələri təklif edir. Onlar da istixanaları orada quraraq daha çox məhsul əldə edir və satmaqda da xüsusi çətinlik çəkmirlər.
Rəsmi məlumata görə, 2023-cü ildə Rusiyada istilikxana ilə əhatə olunan torpaqlar 3280 hektara çatıb. Göstərilən ümumi istixana sahəsinin 2165 hektarı müasir, 1066 hektarı isə köhnəlmiş istixanalardır və yenidənqurma tələb olunur.
2022-ci ilin sonunda Rusiyada qış istixanalarında tərəvəz məhsulu 1,52 milyon tona çatıb. Ölkə əhalisinin (146 milyon) örtülü torpaqlarda yetişdirilən tərəvəzə olan daxili tələbatı 2,196 milyon ton (adambaşına 15 kq nisbətində) təşkil edir. “Rosstat”ın məlumatına görə, 2022-ci ildə istixana xiyarları ilə özünütəminetmə səviyyəsi 95,5 faiz (849 min ton), pomidorla təminat isə 61,4 faiz (637 min ton) təşkil edib.
Yerli istehsal artdığına görə 2022-ci ildə istixana tərəvəzlərinin idxalı 2021-ci illə müqayisədə 12,9 faiz azalaraq 497,6 milyon ABŞ dolları dəyərlə 412,7 min ton təşkil edib. Rusiyaya istixana tərəvəzlərinin idxalı strukturunda aparıcı yerləri (pomidor, xiyar) aşağıdakı dövlətlər tutur: Türkiyə, Belarus, Çin, Azərbaycan, Türkmənistan və Özbəkistan.
Rusiya İstixanaları Assosiasiyası 2025-ci ilə qədər istixanaların sahəsini 3,4 min hektara, qış istixanalarında tərəvəzin ümumi istehsalını 1,7 milyon tona çatdırmağı planlaşdırır.
Azərbaycan istehsalçılarının çox ciddi problemi bazar asılılığıdır. İxracın 95 faizdən çoxu Rusiyaya reallaşır. Ölkənin rəsmi statistikasına əsasən, 2023-cü ilin yanvar-sentyabrında Azərbaycan xaricə 124 milyon 294.80 min dollarlıq 112 071.52 ton pomidor ixrac edib. Ötən ilin eyni dövründə 134 milyon 279.33 min dollar dəyərlə 112 354.16 ton ixrac olmuşdu.
Yanvar-sentyabrda pomidor ixracının 120 milyon 380,97 min dollarlıq 109 min 685,83 tonu Rusiyaya, qalanı Belarus, Qazaxıstan, Moldova, Ukrayna, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Gürcüstan, Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı, Polşa, cüzi həcmdə Sinqapura ixrac edilib. Baxmyaraq ki, ixrac coğrafiyasında genişlənmə var, bu amil Azərbaycanın pomidor ixracında Rusiyadan asılılığının azalmasına gətirib çıxarmayıb.
İxracda Rusiyadan asılılığın yaratdığı problemlər kifayət qədər böyükdür. İlk növbədə Rusiyanın etibarlı tərəfdaş olmaması hər an bu ölkəyə ixracın dayanması təhlükəsini aktual edir. 2015-ci ildə Türkiyədən pomidor idxalının tamamən dayandırılması faktı ortadadır. Son 8 ildə Rusiya siyasi hakimiyyəti dəfələrlə müxtəlif ölkələrə qarşı belə idxal qadağası tətbiq edib. Bunun hamısı məhz “Rosselxoznadzor”un əli ilə və demək olar ki, eyni iddialarla həyata keçirilib. Hər dəfə “Rosselxoznadzor” idxal olunan bu və ya digər məhsulda ya zərərverici, ya da orqanizm üçün təhlükəli olan maddələr “tapır”. 2020-ci ildə Azərbaycan 44 günlük Vətən müharibəsini zəfərlə başa çatdırdıqdan sonra Moskva öz tələblərini yürütmək üçün ölkəmizdən pomidor və alma idxalını qadağan etdi. Nəticədə Azərbaycan ixracatçıları böyük zərərlə üzləşdilər.
Türkiyə ilə münasibətlər normallaşmağa başlayandan dərhal sonra Rusiya oradan pomidor idxalına məhdudiyyətlərlə də olsa icazə verdi. Lakin Türkiyə sahibkarları bu icazəyə baxmayaraq, özlərini yenidən bu ölkəyə ixracdan asılı hala gətirmədilər. Onlar məhsullarını başqa istiqamətlərə yönəltmək istiqamətində böyük uğurlar əldə ediblər. Bu ilin birinci yarısında Türkiyə 325,2 min ton pomidor ixrac edib. Türkiyə pomidorlarını 48 ölkə alıb. 2015-ci ilədək Türkiyənin pomidor ixracında birinci yerdə olan Rusiya indi alıcılar arasında 5-cidir. Bu ölkəyə altı ayda cəmi 29,563 milyon dollarlıq məhsul satılıb.
Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan istehsalçıları pomidor ixracını diversifikasiya etmək sahəsində nailiyyət əldə edə bilməyiblər. 2020-ci ildə üzləşdikləri on milyonlarla dollarlıq zərər bu məsələdə sahibkarlarımız üçün yetərli olmayıb. Bazarlar genişlənmədiyinə görə ixrac həcmlərində artım azalma ilə əvəz olunmaqdadır.
Halbuki Rusiyanın özündə gedən proseslər qadğalar olmasa belə, tezliklə Azərbaycandan pomidor idxalının azalmasını şərtləndirəcək. Bu il oktyabrın 12-dək Rusiyada istixanalardan 1,23 milyon ton, ötən ilin eyni dövründəkindən 1,6 faiz çox məhsul toplanıb. Ölkənin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatına əsasən, bunun 644 tonu xiyar, 512 tonu pomidor olub. İstehsalın artımı istilikxana təsərrüfatlarının genişləndirilməsi hesabınadır. 2018-ci ildən bəri 1,5 min hektar sahədə 4 və 5-ci nəsil istilikxana təsərrüfatı qurulub. Belə istilikxana təsərrüfatlarında yetişdirilən pomidorun rentabelliyi 20 faizdən yuxarıdır.
Bu ilin payız aylarında Rusiyada pomidorun qiymətində 20-27 faiz bahalaşma qeydə alınıb. Sentyabrdan başlanan bu proses Azərbaycanda da pomidorun kəskin bahalaşmasına gətirib çıxarıb: istehsalçılar daxili qiyməti ən böyük ixrac bazarına uyğunlaşdırırlar. Lakin noyabrın əvvəlindən Azərbaycanda pomidorun qiymətində xeyli azalma müşahidə olunur: 4-5 manatdan 3-3,5 manata qədər ucuzlaşma var. Bunu ölkədə istilikxanalarda becərilən məhsulun yetişməsi, həmçinin Rusiyada tələbatın azalması ilə əsaslandırırlar. Rusiyada tələbatın azalması isə ölkənin özündə istilikxana mövsümünün başlanması, yerli məhsulun bazara çıxmasıdır. Baxmayaraq ki, qiymətlər bahalaşır, yerli istehsal artdığına görə idxala tələbat da azalır.
Azərbaycan daxilində qiymətlərin Rusiya bazarından tənzimlənməsi yerli pomidor istehsalçıları, eləcə də adi vətəndaşlar üçün ciddi problemlər yarada bilər: qiymətlərin kəskin ucuzlaşması istehsalçı və ixracatçılar, bahalaşması isə əhali üçün.
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycandan yalnız pomidorun deyil, bütün növ kənd təsərrüfatı məhsullarının ixrac coğrafiyasının genişlənməsi qarşısında olan ən mühüm problemlərdən biri də Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olmamaq, Avropa İttifaqı ilə strateji əməkdaşlıq sazişinin imzalanmamasıdır. ÜTT üzvü olmayan ölkələr üçün üzv ölkələr tərəfindən müxtəlif baryerlər tətbiq olunur. Eyni zamanda Azərbaycan istehsalçıları ÜTT-nin verdiyi imtiyazlardan yararlana bilmirlər. Aİ ilə sazişin olmaması şəraitində Azərbaycan məhsulları Birlik ölkələrinə idxal zamanı bir neçə mərhələli yoxlamalara məruz qalır. Bu isə ixrac dəyərini artırır, vaxt itkisinə səbəb olur. Eyni zamanda saziş olmayan ölkələrdən idxal üçün Aİ-nin bir sıra əlavə rüsumları tətbiq olunur, yaxud onlara güzəşt verilmir. Bütün bunlar son nəticədə Azərbaycan ixracatçıları üçün ciddi problemlər yaradır.
